GÓRY

Wieś pierwszy raz wymienia się jako "de Gori" w dokumentach sądowych ziemskich pod datą 1406.  Pierwszym znanym właścicielem wsi był Skarbek z Gór herbu Abdank. O parafii  w Górach wspomina już Jan Długosz, stał tam drewniany kościółek.
W 1518 i w 1522 wymienia się rodzinę Górskich dziedziców Gór,  Węchadłowa i Zagajowa. W 1532 roku Stanisław Górski starosta krakowski był dziedzicem Gór i Węchadłowa. W 1561 roku  Barbara Kołkowa herbu Trąby, wdowa po Janie Kołku staje się właścicielką tych dóbr  po Górskich, stała się właścicielką  Gór, Węchadłowa i Zagajowa.
Następcą Barbary Kołkowej w Górach był jej syn Bartłomiej Kołek. W 1598 wizytacja kościelna zastała w kościół w Górach sprofanowany przez Bartłomieja Kołka. W dawnym murowanym kościele katolickim istniał  zbór kalwiński  w latach 1561-1664.
Po Kołkach wieś przechodzi na własność rodziny Chełmskich a następnie Dembińskich herbu Rawicz.  Ród Dembińskich  został   właścicielem Gór  na początku XVII wieku (patrz Węchadłów). Ta gałąź rodu bierze swój początek od Piotra Dembińskiego sędziego krakowskiego.  W 1668 roku gdy kalwinizm upadał już w Replica Watches Polsce, zamieniono zbór na kościół katolicki. W międzyczasie istniał we wsi drewniany kościół katolicki. 
Zachował się opis wsi z roku 1699  wymienia się tam pierwszego nieszlacheckiego mieszkańca wsi, był to Szymek Guzy. Opis wsi wymienia różne miejsca w Górach są to: pole Zygmusiu, Zapusta, Gazdaliński Łan, Goncerzyński łan. Wymienione miejsca być może wiążą się z nazwiskami ówczesnych chłopów.  W tym czasie dziedzicem wsi był Andrzej z Dębian Dembiński.
W 1736 roku Stanisław Dembiński  herbu Rawicz sprzedaje te dobra Arnolfowi (lub Arnoldowi)  Dembińskiemu herbu Nieczuja (ur. 1704) podczaszemu krakowskiemu. To właśnie ten ród będzie posiadał tu majątek ziemski do 1941 roku, czyli przez ponad 200 lat.
Synem i następcą Arnolfa był Ignacy Dembiński,  chorąży krakowski, poseł na Sejm Wielki,  zwolennik Konstytucji 3 Maja. To on był fundatorem kościoła (1764) w Górach istniejącego do dziś po licznych generalnych remontach
W 1783 roku parafia Góry składała się ze wsi: Góry, Kołków, Węchadłów i Zagajów.  Parafia liczyła około 1000 dusz. Do wielkanocnej spowiedzi zgłosiło się 794 osoby. Nie zanotowano pod tą datą żadnych innowierców w parafii. W parafii było  "po karczmach"  trzydziestu Żydów.
W 1794 roku  w wyniku walk powstańczych został częściowo zniszczony Kościół  w Górach.  Na przełomie XVIII i  XIX wieku zaczęto  więc remont kościoła gdyż "parafianie przez rok tułać się musieli po obcych parafiach prócz pogrzebów, które tu odbywano". 
Wszyscy  synowie Ignacego Dembińskiego byli oficerami. Jeden z nich Henryk był  generałem, uczestnikiem kampanii napoleońskich z 1809, 1812 i 1813 r., zastępcą wodza naczelnego w powstaniu listopadowym, bohaterem narodowym Węgier z  powstaniu narodowego 1848-49.
Dziedzicem dóbr Góry i Polichno został inny z synów Ignacego; Ludwik Dembiński (1785-1835) żonaty z Amelią Dembińską. Na miejscowym cmentarzu Amelia Dembińska wzniosła w 1839 r. klasycystyczną kaplicę grobową.  Ludwik Dembiński miał dwóch synów: Ludwika (zm. 1845)  i Juliusza (1831-1887). To właśnie ten drugi  był dziedzicem Gór i Polichna,  w tym czasie do rodziny Dembińskich zaczyna należeć też folwark Michałów. Synem Juliusza Dembińskiego był Ludwik (ur. 1863 ). Jego żoną była Maria Dembińska
W 1864 utworzono tu urząd gminy do której należał też Michałów.  Dobra Góry składały się z się połowie XIX wieku z folwarków Góry, Polichno i Wymysłów. W dobrach była gorzelnia i duże obszary lasów sosnowych.
W końcu XIX wieku wieś Góry liczyła 68 samodzielnych gospodarzy na 283 morgach ziemi.  Gmina Góry liczyła w końcu XIX wieku 3 924 mieszkańców.
Maria i Ludwik  Demińscy mieli Rolex Replica czterech  mieli czterech synów: Józefa, Antoniego, Juliusza i Henryka oraz dwie córki; Helenę Morstinową i Marię Starowieyską. Rodzina Dembińskich była bardzo zamożna i niezwykle poważana wśród społeczności ziemiańskiej kieleckiego. Fakt, że Dembińscy wydali córkę za hrabiego Morstina świadczy o ich pozycji społecznej. We dworze Dembińskich znajdowała się pokaźna biblioteka. Odbywały się  tu polowania na których bywali; Paweł hr. Potocki, Tadeusz hr. Łubieński, Marceli hr. Żółtowski, Alfred hr. Morstin i Stefan Dąbrowski. Rejon Gór był jednym z najważniejszych terenów polowań w województwie.  Tradycją rodu Dembińskich było wspomaganie Kościoła Katolickiego.  
Folwark Góry  w roku 1930 był w posiadaniu  Józefa Dembińskiego. Józef Dembiński był wielokrotnie wybierany na prezesa wojewódzkiego Związku Ziemian.  Po zajęciu kraju przez Niemców został już w październiku 1939 aresztowany i osadzony w wiezieniu w Rzeszowie. Został zwolniony wiosną  1940 roku. Rok później jego majątek został przejęty przez zarząd niemiecki a właściciel usunięty.     

JELCZA MAŁA

Już w 1376 pada nazwa "Gedlcza" co utożsamia się z wsią Jelcza. Nazwa pochodzi od wyrazu "jedła" co oznaczało wtedy małą jodłę. W tymże  roku jako właścicieli wsi wymienia się: Marcina, Jana, Paszka, Alberta, Dominika, Iwana, Goworka, Stanisława i Mikołaja.
Wzmianka pochodzi z dokumentów sądowych krakowskich. Na początku XIV wieku jako właścicieli wsi wymienia się Rafała i Jana synów Iwana.
Dość często nazwa tej wsi pojawiała się w starych dokumentach. Kolejne zapiski pochodzą z lat: 1381, 1382, 1384, 1385 1386, 1388  oraz  1398.   Po raz pierwszy zaczęto rozróżniać Jelczę Małą i Wielką w połowie XV wieku, gdy w kronikach Jana Długosza pojawia się nazwa "Yedlcza Mitra" 
W końcu XIV wieku wieś przechodzi na własność Zebrzydowskich a w początkach XVI wieku  Zborowskich. Natomiast w roku 1579 jako właścicielka figuruje niejaka Jedlecka. Wieś w tym czasie zamieszkiwało trzech zagrodników oraz pięciu komorników. Była też we wsi karczma.  
W połowie XVII wieku właścicielem wsi był Samuel Głębocki wojski brzesko-kujawski.
Na przełomie XVIII i XIX wieku dzierżawcą wsi był Adam Nowoczyński. Wieś należała w tym czasie do klasztoru  miechowskiego.  
W 1827 Jelcza Mała liczyła 11 domów i 71 mieszkańców. Wieś od 1864 roku należała do gminy Góry. W 1881 roku Jelcza Mała  liczyła ośmiu gospodarzy na 34 morgach ziemi. Folwark we wsi należał do dóbr Zagajów.

JELCZA WIELKA

(Początki miejscowości patrz  wyżej) Jelcza Wielka jako oddzielna wieś pojawia się w kronikach Jana Długosza.   W 1579 roku wieś należała do klasztoru miechowskiego. Wieś miała wtedy 4 łany ziemi. Gospodarowało na nich osiem rodzin kmiecych. Mieszkało też we wsi jedna rodzina zagrodników i trzy komorników. W 1784 roku wieś przestała należeć do Zakonu miechowskiego
W 1827 roku wieś liczyła 10 domów i 90 mieszkańców. W końcu XIX wieku wieś należała do gminy Nawarzyce. W tym czasie we wsi mieszkało  11 gospodarzy na 117 morgach ziemi.

KAROLÓW

Dość młoda wieś. Pierwsza wzmianka o tej miejscowości pochodzi z roku 1882.
Był to w końcu XIX wieku przysiółek wsi Zagajów. Wieś liczy w tym czasie dziewięciu gospodarzy na 35 morgach ziemi. Folwark w tej wsi należał do dóbr Zagajów.  

KOŁKÓW

Folwark Kołków istniał już w XVI wieku. Folwark nie był w tym  czasie na stale zamieszkały. Dopiero podczas spisu ludności diecezji krakowskiej w 1787 roku wymienia  się Kołków jako samodzielną wieś. Nazwa pochodzi od  nazwy rodu  Kołków, który panował w tej okolicy w XVI wieku. W 1827 roku wieś liczyła 8 domów i 45 mieszkańców. W 1881 roku wieś liczyła dziewięciu samodzielnych gospodarzy na 35 morgach ziemi. Folwark Kołków należał do dóbr Zagajów.

MICHAŁÓW

Według źródeł kościelnych pierwszy kościół w Michałowie miał postawić Dobiesław kasztelan krakowski w 1375 roku. Nazwa pochodzi od imienia Michał. Skoro postawiono tu kościół wieś musiała istnieć już wcześniej.  Istniał wtedy zapewne drewniany kościół. W 1410 kroniki zanotowały Mikołaja z Michałowa, był on jednym z dowódców pod Grunwaldem. Pod tą samą  datą zanotowano, że Jakuszą z Michałowa uzyskał dziesięcinę snopową  dla  miejscowego kościoła oraz karczmę zwaną chadalińską. 
Powyższy dokument został potwierdzony w 1454 roku przez Jana Długosza.
W XV wieku stał  już tu kościół murowany. Dziedzicem wsi w połowie XV wieku był Jan Kurozwęcki herbu Róża. Wieś miała 7 łanów kmiecych, karczmę i młyn na rzece.
Po Kurozwęckich Michałów przechodzi na własność Myszkowskich w ramach  klucza pińczowskiego. W 1579 roku Michałów należał już do Myszkowskich. Mieszkało w tym czasie we wsi 25 kmieci na 12 i pół łanach ziemi. Mieszkało też we wsi dwunastu  zagrodników,  dziewiętnastu komorników, pięciu rzemieślników i dwóch rybaków. Michałów był więc bardzo dużą wsią i ważnym ośrodkiem rzemieślniczym.   
W 1598 roku za czasów biskupa Radziwiłła zanotowano pierwsze wzmianki o szkolnictwie w tym terenie. Zanotowano nazwisko kierownika szkoły parafialnej Kaspra Prędoty z Kleczy. Kierownik posiadał dom  z ogródkiem i pobierał 8 zł pensji od proboszcza.
Na początku XVII wieku kierownikiem szkoły był Piotr Krzanowita. Po breitling replica potopie szwedzkim lustrację kościelne nie wspominają już o szkole.  
W 1657 roku we wsi przebywał Stefan Czarniecki. 
W 1732 roku według lustracji kościelnej w parafii Michałów było 467 osób. Zanotowano w tymże roku 22 chrzty, 25 pogrzebów, 11 ślubów. Mieszkało też we wsi 16 Żydów. W 1827 roku było tu tylko 5 domów i 82 mieszkańców.
W XIX wieku wieś był już własnością Dembińskich W połowie XIX wieku przy pomocy Amelii Dembińskiej dziedziczki Michałowa postawiono nowy kościół istniejący do dziś.    
We wsi w XIX wieku istniała szkoła początkowa. W końcu XIX wieku parafia Michałów liczyła 703 dusze. W tym czasie wieś miała 80 samodzielnych gospodarzy i liczyła 678 mórg ziemi.
Na przełomie XIX i XX wieku  dobra Michałów składały się z folwarków: Michałów, Podlesie i Terczyn.
Ostatnimi właścicielami Michałowa był Antoni Dembiński inżynier elektryk .
W 1941 roku folwarki Góry i Michałów zostały przejęte przez Niemców. Właściciel majątku został usunięty.
Józef i Antoni Dembińscy mieli brata Henryka, który był profesorem na lubelskim KUL-u. Jako porucznik rezerwy brał udział w kampanii wrześniowej w 2 pułku Strzelców Konnych. Uniknął niewoli i brał udział w działaniach AK w rzeszowskim.  

PAWŁOWICE

Wieś wymieniona po raz pierwszy w 1579 roku w spisie poborowym powiatu ksiąskiego.
Nazwa wsi pochodzi od imienia Paweł. W początkach XVIII wieku wieś należała do rodziny Wodzickich. Znamy też z dokumentów kościelnych Piotra Mazurka zamożnego chłopa z tej wsi z roku 1663 roku.  Dzierżawcami wsi była rodzina Szeligów. 

POLICHNO

Pierwszy raz nazwa tej wsi pojawia się pod datą 1791. Nazwa pochodzi od słowa "pole" inaczej też zwane "pólko" lub "polichno"
W 1827 roku mieszkało we wsi 106 mieszkańców w 15 domach. 
W końcu XIX wieku była to samodzielna wieś jak i folwark szlachecki należący do dóbr Góry. Folwark liczył 214 mórg ziemi. Wieś Polichno w końcu XIX wieku liczyła 14 gospodarzy na 75 morgach ziemi.
W spisie właścicieli ziemskich w roku 1930 figuruje jako właściciel folwarku Polichno  Helena hr. Morstin (sądzę, że odnosi się to do Heleny z Dembińskich Morstin, która mogła dostać folwark Polichno w posagu). 

PRZECŁAWKA

Po raz pierwszy nazwa tej wsi pojawia się w kronikach Jana Długosza w latach 1470-80. Nazwa pochodzi od staropolskiego imienia Przedsław lub Przecław.
W XIX wieku wieś należała do gminy Góry. W 1827 roku mieszkało we wsi 120 mieszkańców w 16 domach. Do roku 1864 folwark Przecławka należał do Kościoła. W tymże roku został przejęty przez rząd  i sprzedany osobie prywatnej za 15 844 ruble. W końcu XIX wieku nie istniały we wsi samodzielne gospodarstwa chłopskie istniał tylko folwark. 

SADKÓWKA

Brak informacji !

SĘDOWICE

Wieś wymieniona w kronikach już w roku 1222 jako "Sadouici".  W 1336 roku  wieś nazwano "Sandoviczi". Nazwa tej miejscowości pochodzi od staropolskiej nazwy osobowej "Sędo".
Była to kiedyś bardzo duża wieś. W 1579 roku naliczono we wsi 23 samodzielnych gospodarzy (kmieci), sześciu zagrodników , pięciu komorników i jednego rzemieślnika. Istniała też we wsi karczma. Wieś należała przez wiele lat do klasztoru mogilskiego. W 1827 roku mieszkało tu 362 mieszkańców w 43 domach
W 1864 roku wieś została zabrana klasztorowi mogilskiemu i sprzedana  osobie prywatnej za 36 705 rubli. 
Od 1864 roku  wieś należała do   gminy  Nawarzyce w powiecie jędrzejowskim. Należała do parafii Wrocieryż. W końcu XIX wieku była tu szkoła początkowa i młyn wodny.  Dobra Sędowice składały się  z folwarków Sędowice i Gawron.

TOMASZÓW

Bardzo młoda wieś. Pierwszy raz wymieniona dopiero w roku 1892. Nazwa pochodzi od imienia Tomasz.

TUR DOLNY

Po raz pierwszy w kronikach nazwa tej wsi pojawia się w roku 1354. Nazwa wsi pochodzi od nazwy wymarłego zwierzęcia "tur". Pierwotnie wieś należała do parafii Wrocieryż. W połowie XV wieku wieś była własnością kościoła pod wezwaniem św. Michała w Krakowie.  Co roku mieszkańcy musieli na rzecz kościoła krakowskiego oddawać po 4 koguty, 30 jaj, dwie miary owsa i odrabiać 2 dni w tygodniu pańszczyzny na łanach plebańskich. Dodatkowo zobowiązani byli do dawania podwód do Jędrzejowa i Pińczowa.  Proboszcz z Krakowa miał we wsi swój dwór. Były  w tym czasie  dwie karczmy, dwa gaje dębowe i dwa bory sosnowe oraz dwa stawy. Taki opis wsi zostawił nam Jan Długosz. W XVII wieku dzierżawcami wsi była rodzina Kossowskich. W 1827 roku wieś Tur liczyła 67 domów i 337 mieszkańców.
Jeszcze na początku  XIX wieku istniała tylko jedna wieś Tur W XIX wieku wieś włączono do gminy i parafii Mierzwin   W końcu XIX wieku folwark Tur dzierżawiła rodzina Węgrzynowiczów.

TUR GÓRNY

Nazwa wsi pochodzi od nazwy wymarłego zwierzęcia "tur". Tur Górny został wyodrębniony w końcu XIX wieku. Wieś należała w tym czasie do gminy i parafii Mierzwin.   Mamy zanotowane nazwiska kilku rolników z tej wsi dobroczyńców parafii we Wrocieryżu. Są to Mateusz Zabiegło i Józef Węgrzynowicz.
Dzierżawcą folwarku we wsi był w 1883 roku Władysław Paszowski.

TUR PIASKI

Wieś wyodrębniono w końcu XIX wieku.
Nazwa wsi pochodzi od nazwy wymarłego zwierzęcia "tur". W końcu XIX wieku wieś należała do gminy i parafii Mierzwin.

WĘCHADŁÓW

“Węchadłów” to nazwa dzierżawcza, oznaczająca miejscowość będącą kiedyś własnością człowieka, od imienia którego urobiono później nazwę. W źródłach historycznych naszą miejscowość zapisywano różnie. W 1379 roku jako “Wachadlow”, w 1581 roku- “Węchadlow”. Nazwa pochodzi od słowa “Węchadło” oznaczającego “tego, co wącha, szpiega”. Widocznie któryś z pierwszych właścicieli wsi miał takie przezwisko.

Pierwsze wzmianki o Węchadłowie pochodzą z 1379 roku. Na początku XVI wieku właścicielami wsi była rodzina Górskich , która w 1559 roku wzniosła tu zbór ariański. Kilka lat  później w 1561 roku miejscowość przechodzi na własność Kołków, gorliwych protestantów. Rodzina Kołków herbu Trąby z  posiadała oprócz Węchadłowa również dobra Góry i Zagajów. Pierwszym znanym właścicielem Węchadłowa z tego rodu był Jan Kołek z żoną Barbarą. Ich synami byli Bartłomiej, Walery i Mikołaj. Wdowa po Janie Kołku -Barbara- była dość zaradną kobietą. Jej nazwisko często pojawia się w XVI-wiecznych aktach sądowych. Pani Barbara prowadziła długoletni spór z parafią Wrocieryż o kopce graniczne, wycięcie drzew i  prace melioracyjne, za sprawą których wyschło jezioro Dobrowoda we Wrocieryżu.Kłótnie o łąki nad Mierzawą nie skończyły się wraz ze śmiercią Barbary Kołkowej. Jej synowie kontynuowali rodzinną tradycję “sporów o miedzę”.

       Z końcem XVII wieku kalwinizm w wyniku kontrreformacji tracił wiernych. Murowany zbór w tej wsi  zaczął podupadać. Zamieniono go na spichlerz.  Węchadłów został własnością Mikołaja Kołka trzeciego syna Barbary. Bartłomiej Kołek  powziął wraz z żoną Anną decyzję o wydaniu córki Barbary za Piotra Dembińskiego z Konar ,zaś Stanisław Dembiński wydał córkę za Mikołaja Kołka z Węchadłowa (1593). W ten sposób nazwisko  Dembińskich po raz pierwszy pojawiła się w tych stronach.

ARIANIE W WĘCHADŁOWIE
          Wiek XVI to nie tylko rozkwit renesansu na ziemiach polskich, ale także początek reformacji. Ruch innowierczy bujnie rozkwitał na ziemiach województwa świętokrzyskiego. Wielu zwolenników , głównie wśród szlachty, miał ruch kalwiński, a pod koniec wieku także i bardziej radykalny- ariański.

Arianie, zwani również socynianami, unitarianami, a najczęściej Braćmi Polskimi, bardzo pozytywnie zapisali się w polskich dziejach tak kulturowych, jak i religijnych. Wyodrębnili się w latach 1562-1565 jako tzw. zbór mniejszy z Kościoła Ewangelicko-Reformowanego (kalwińskiego). Faktycznie jednak, byli grupą wyznaniową niepodobną do żadnej innej w Polsce.

Od strony teologicznej Bracia Polscy reprezentowali istniejący na marginesie chrześcijaństwa nurt, zwany antytrynitaryzmem ( odrzucenie dogmatów istnienia Trójcy Świętej i boskości Jezusa). Odrzucali naukę

o grzechu pierworodnym, chrzest dzieci (wybór religii powinien być świadomy i dobrowolny), negowali dogmat o zmartwychwstaniu ciał na Sądzie Ostatecznym ( uważali, że ludzie dobrzy zmartwychwstaną duchowo, a źli zostaną unicestwieni), potępiali kult jakichkolwiek przedmiotów religijnych. Byli zdania, że każdy może interpretować Pismo Święte, byleby czynił to zgodnie z rozumem.

Na szczególną uwagę zasługuje myśl polityczna i społeczna arian. Byli oni zdania, że kwestia tego, czy żyje się zgodnie z etyką wypływającą z Biblii, jest dla człowieka czymś ważniejszym, niż to, w co się wierzy. Taki pogląd w XVII wieku był czymś niezwykłym. Równie niezwykła była ich tolerancja religijna. Bracia Polscy całkowicie odrzucali powszechnie wówczas przyjętą ideę państwa jako bracchium seculare Kościoła

( jakiegokolwiek! ) . Byli zdania, że wszelkie religie powinny być tolerowane, a jedynym zadaniem państwa jest zapewnienie swobody wyznania. Wykazywali też wyjątkowy radykalizm w kwestiach społeczno-politycznych. Odrzucali podział społeczeństwa na różne stany, byli przeciwni karze śmierci i karom cielesnym. W imię tych zasad potępiali pańszczyznę i poddaństwo chłopów. Niektórzy odmawiali pełnienia urzędów i służby wojskowej.

Bracia Polscy przyczynili się do rozwoju oświaty i kultury w Polsce. Szkoły przez nich prowadzone stały na bardzo wysokim poziomie. W Pińczowie założyli jedno z pierwszych w kraju gimnazjum humanistyczne, a w Rakowie akademię z nowatorskim programem nauczania i systemem organizacyjnym. Do tej ostatniej uczęszczały również dzieci katolickie- z uwagi na wysoki poziom nauczania i całkowitą tolerancję dla innych wyznań. Zajmowali się też działalnością wydawniczą. Do osiągnięć na polu literatury możemy zaliczyć liczne przekłady Biblii, katechizmy, wiersze religijne, pieśni i dzieła teologiczno-polemiczne. Na polu naukowym zabłysnął, przebywający przez dłuższy czas w Pińczowie, Piotr Statorius- Stojeński, który stworzył pierwszą gramatykę polska.

Poglądy arian nie budziły sympatii większości mieszkańców Polski. Od początku byli obiektem niechęci, zarówno katolików, jak i protestantów. Szczególnie głośnym echem odbiło się , zarządzone przez Sejm w 1638 roku, zburzenie Akademii Rakowskiej. W 1658 roku parlament uchwalił ustawę o wygnaniu arian z Polski. Część wyznawców została zmuszona do przejścia na katolicyzm, luteranizm lub kalwinizm, reszta udała się na emigrację. Tam ciągłość myśli teologicznej została zachowana w Kościołach Unitariańskich, które dziś ograniczają swą wiarę do głoszenia i stosowania zasad miłości Boga i bliźniego, swobody wyboru wyznania oraz tolerancji religijnej.

Zborów protestanckich zachowało się do dziś niewiele, a przekazy historyczne pozwalają stwierdzić, że ich ilość znacznie przewyższała liczbę kościołów katolickich. Nie przetrwały do naszych czasów budowle dysydenckie w głównych ośrodkach reformacji- w Pińczowie i Rakowie. Te, które jeszcze istnieją trudno rozpoznać: proste, skromne budynki użytkowane są jako spichlerze czy składy. Pozbawione opieki, stanowią w dużej mierze bezstylowe półruiny, w których dopiero wprawne oko dopatrzeć się może pierwotnego przeznaczenia. Skromność budownictwa protestanckiego, wynikająca z ideologicznych podstaw reformacji, jego mała rola w rozwoju architektury polskiej spowodowały, że niewiele się nimi zajmowali historycy sztuki. Kielecczyzna stanowi dla interesujących się tym zagadnieniem teren najciekawszy, jako największe w Polsce skupisko zachowanych zborów. Oprócz paru okazalszych miejskich świątyń dysydenckich okres reformacji pozostawił szereg mniejszych zabytków, związanych na ogół z ośrodkami wiejskimi, dworskimi. Są to niewielkie budynki, nader podobne do spichlerzy lub małych budowli mieszkalnych, złożone z kilku, przeważnie sklepionych, izb na jednej lub dwu kondygnacjach. Mieściły one na ogół małą salkę zborną z przedsionkiem i pomieszczenia będące mieszkaniem ministra. Zabytki tego rodzaju przetrwały między innymi w Kolosach, Cieszkowach, Ludyni, Suliszowie i Węchadłowie.

Zbór w Węchadłowie został wzniesiony w 1559 roku przez rodzinę Górskich, ówczesnych właścicieli Gór i Węchadłowa. Bp Kazimierski w aktach wizytacji parafii Góry, przeprowadzonej w 1598 roku, stwierdził, że „znajduje kościół w Górach od dziedzica tej wsi Kołka, kacerza [ innowiercy; przyp. A.W.], sprofanowany, administrowany przez ministra Bartłomieja kacerza, który i grunta posiadł. Kołkowie herbu Trąby posiadali Góry i Węchadłów.” W 1668 roku murowana świątynia kalwińska w Górach została zamieniona na kościół katolicki. Upadł też zbór ariański w Węchadłowie.

Jest to mały budynek złożony z kilku izb. W elewacji południowej znajduje się kamienna płyta z herbem Odrowąż (nieczytelnym już) i napisem „ Anno Domini 1559”. W XIX wieku przebudowano go i przeznaczono na lamus dworski. W czasie II wojny światowej wykorzystywany był przez Niemców do celów gospodarczych. Jeszcze dziś można w piwnicach zobaczyć dziwne urządzenia. Teren, na który stoi zbór poprzecinany jest lochami. Wśród okolicznych mieszkańców krążą różne historie o tajemniczych tunelach i o tym, gdzie prowadzą. Od strony boiska szkolnego widoczne są dwa wyjścia, Badanie tych podziemnych przejść jest wysoce ryzykowne. Część się zapadła, gdy na placu złożono materiał na budowę szkoły.

Jedyna pamiątka po arianach na terenie gminy Michałów z roku na rok popada w coraz większą ruinę. Kilkanaście lat temu budynek miał jeszcze dach. Obecnie sklepienie jest tylko nad jedną izbą (rosną na nim młode drzewka, więc raczej długo nie przetrwa). Z drugiego pomieszczenia można podziwiać niebo.

Zbory protestanckie kielecczyzny, cenne nie ze względu na swoje walory plastyczne, lecz jako nieliczne relikty materialne polskich ruchów reformacyjnych Odrodzenia zasługują dziś na ochronę i zainteresowanie społeczeństwa. Ich opłakany stan szczególnie się tego domaga.

Agnieszka Wójcik     

WROCIERYŻ

Początki miejscowości sięgają XIII wieku, gdy  w 1239 roku Sando syn Dobiesława nadaje tą wieś  klasztorowi mogilskiemu wraz z jeziorem Dobrowoda. Jezioro to musiało być duże skoro wymienia się je w dokumentach oddzielnie. Mieszkańcy wsi zobowiązani byli do licznych posług na rzecz klasztoru. . Kiedyś wieś ta nazywała się też " Vrocisir", "Wrociżyrz" lub "Wrocirzyrz". Obecna nazwa pierwszy raz wymieniona został w roku 1787.   Nazwa wsi pochodzi od staropolskiego imienia Wrocisław poprzez dodanie końcówki -ryż.
W 1326 roku we Wrocieryżu  istniał już kościół i parafia. Pierwszy wybudowany tu kościół stał do 1448 roku.  W 1422 roku wieś staje się własnością biskupstwa  lubuskiego. W połowie XV wieku został  wybudowano nowy kościół z modrzewiowego drzewa. Ten kościół był zapewne bardzo solidnie wybudowany, skoro stał we wsi do 1801 roku. 
Jan Długosz zostawił szczegółowy opis wsi z połowy XV wieku. Było we wsi 12 łanów kmiecych. Każdy z kmieci dawał na rzecz biskupa  rocznie po 1 i pół grzywnie podatku. Dodatkowo po 30 jaj, 2 koguty i 2 sery. Wieś była dość duża, istniała też w niej  dwie karczmy i młyn.
W 1494 roku biskup lubuski sprzedaje wieś zakonowi bożogrobowców z Miechowa za 600 grzywien.  
W 1579 roku wieś należy do zakonu z Miechowa. W XVI wieku parafia Wrocieryż obejmowała: Wrocieryż, Jelczę Małą i Wielką, Sędowice, Tur, Pawłowice
Spis poborowy z tamtych lat mówi o dziesięciu łanach kmiecych, oznaczało to że mieszkało we wsi około 10 rodzin kmiecych, mieszkało też we wsi 2 rodziny zagrodników z ziemią oraz trzech bez ziemi. Dodatkowo mieszkało w tym czasie 7 rodzin komorników.
Istniejące we wsi jezioro o nazwie Dobrowoda, zanikło w XVI wieku  w wyniku prac melioracyjnych Barbary Kołkowej.  
W końcu XVII wieku dzierżawcą Wrocieryża była rodzina Brzechwów.
W  1695 roku organistą był Jan Szczygielski. Mieszkańcami wsi byli między innymi Zofia Ruska i Jakub Boksa. 
Na początku XVII wieku pojawił się w parafii cudowny obraz. W 1774 roku umieszczono go w nowym ołtarzu kościelnym. Niedługo później 14 V 1774 roku, podczas burzy piorun uderzywszy w kościół spowodował uszkodzenie obrazu.
Nie wiadomo  w jakich okolicznościach wieś przestaje być własnością zakonu bożogrobowców, stało się to w końcu XVIII wieku.  Już w  1785 roku Joachim Gint-Dziewałtowski herbu Trąba szambelan królewski staje się właścicielem dóbr Wrocieryż. Jego syn Jan miecznik lubaczowski i szambelan królewski przejął majątek Wrocieryż. Ród ten wywodził się z Litwy.  Z kolei jego syn Alojzy urodził się właśnie tu w 1813 roku. Był on kolejnym właścicielem tych dóbr. Jego następcą był Stanisław Gabriel Gint-Dziewałtowski urodzony we Wrocieryżu w 1837 roku.  
W 1827 roku we wsi naliczono 30 domów i  260 mieszkańców. Folwark Wrocieryż i pobliski folwark Jelcza Wielka stanowiły dobra Wrocieryż.  
Wieś doznała licznych klęsk w swojej historii. Miejscowy kościół modrzewiowy został zniszczony podczas powstania kościuszkowskiego. Nowy kościół wybudowany w 1801 roku został częściowo zniszczony podczas pożaru w 1810 roku. Przy kościele istniał szpital dla ubogich  starców.  W 1917 roku   dnia  spaliła się plebania. 
W końcu XIX wieku istniał tu folwark szlachecki. We wsi był młyn wodny. 

ZAWALE NIEGOSŁAWSKI

W 1885 roku po raz pierwszy pojawiaj się nazwa tej wsi. Nazwa pochodzi  od słowa "wał". We wsi istniał młyn. W końcu XIX wieku Zawale należało zapewne do gminy i parafii Mierzwin.

ZAGAJÓW

Wieś po raz pierwszy wymieniona w 1579 roku w spisach poborowych powiatu ksiąskiego.  Wieś ma ciekawą nie odkrytą jeszcze historię. W XVI istniał tu kościół i parafia Zagajów. Kiedyś wieś nazywała się Zagajów Wielki. Kto i kiedy erygował tu parafię oraz kto wybudował tu kościół wymaga oddzielnych badań w dawnych kronikach kościelnych.   
Parafia ta obejmowała tylko  obecny Zagajów i Zagajówek, wtedy Zagajów Wielki i Mały.   Parafie zakładano tylko w dużych wsiach. Taka była też w XVI wieku wieś Zagajów. W Zagajowie i Zagajówku w 1579 roku  właścicielami byli: biskup krakowski oraz Bartłomiej Kołek z Węchadłowa.  W tych  wsiach mieszkało 10 kmieci na 5 łanach ziemi. Mieszkało też we wsi 3 zagrodników, 7 chałupników, 9 komorników i 7 rzemieślników. Była to duża wieś  i ważny ośrodek rzemieślniczy. Wdowa po Janie Kołku, Barbara za zgodą klasztoru miechowskiego zbudowała tamę na pobliskiej rzece i wybudowała kanał do swojej sadzawki w Zagajowie.  Działo się to w latach sześćdziesiątych lub siedemdziesiątych XVI wieku. W 1595 roku opisując parafię Wrocieryż podczas wizytacji biskupiej wymieniono w jej składzie już Zagajów i Zagajówek czyli Zagajów Wielki i Mały
Wynika z tego, że z niewiadomych powodów zlikwidowano parafię w tej wsi.
Na początku XIX wieku wieś należała do rodu Tomickich, mieszkało w niej 220 mieszkańców w 27 domach. W końcu XIX wieku wieś liczyła 47 samodzielnych gospodarzy na 161 morgach ziemi. 

ZAGAJÓWEK

Wieś wymieniona po raz pierwszy w 1579 roku. Nazwa pochodzi od słowa "gaj" czyli las. Zagajów to teren położony za gajem, za lasem. Wtedy wieś nazywała się Zagajów Mały. Wieś należała w XVI wieku do parafii Zagajów Wielki i była to duża wieś. W końcu XVI wieku wieś należała do parafii Wrocieryż.   
W początkach XIX wieku wieś miała tylko 7 domów i 38 mieszkańców. W końcu XIX wieku folwark  Zagajówek oddzielono od dóbr Pawłowice (1883). Wieś liczyła wtedy 14 samodzielnych gospodarzy na 150 morgach ziemi.