OSADNICTWO PRADZIEJOWE NA TERENIE GMINY MICHAŁÓW

KULTURA TRZCINIECKA (1700 – 1300 lat p.n.e)

Tegoroczne badania archeologiczne, towarzyszące realizacji budowy wodociągu gminnego, dostarczyły kolejnych świadectw intensywnego osadnictwa pradziejowego, jakie funkcjonowało w widłach Nidy, Mierzawy i Businki, już 3700 lat temu, czyli w epoce brązu. Najstarsze ślady osadnictwa odkryte w trakcie prac archeologicznych wiążą się z kulturą trzciniecką. Mieszkańcy tej kultury zajmowali ziemie górnego i środkowego dorzecza Wisły oraz tereny Wołynia i Białorusi do ok. 1300 r. p.n.e. Podstawą gospodarki było rolnictwo oraz pasterstwo, o czym świadczą znajdywane na osadach szczątki zbóż oraz liczne kości bydła rogatego, owiec, świń, czy też kóz. Dieta uzupełniana była także o mięso zwierząt dzikich – jeleni, dzików oraz lisów. Warto wspomnieć, że w trakcie badań wykopaliskowych w Turze Dolnym prowadzonych przez Andrzeja Matogę, starszego kustosza Muzeum Archeologicznego w Krakowie, natrafiano niejednokrotnie na jamy gospodarcze, zawierające kości zwierzęce (zwierząt hodowlanych i dzikich) oraz liczne ziarna zbóż.

Osady zakładane były w sąsiedztwie cieków wodnych i większych rzek. Analizując mapy z naniesionymi śladami osad tej kultury, można stwierdzić, iż ówcześni mieszkańcy upodobali sobie w szczególności dolinę rzeczki Businki. Założyli tu jak się wydaje szereg małych zgrupowań osadniczych funkcjonujących najprawdopodobniej różnoczasowo. Na dzisiejszy stan badań nie da się jednak wykluczyć sytuacji, że po obu stronach dolnego odcinka doliny Businki funkcjonował potężny ośrodek osadniczy (A. Matoga 1998, s. 89).

Zabudowę stanowiły domostwa o charakterze półziemianek oraz naziemne domy słupowe. Jednak najliczniej na osadach występują jamy gospodarcze, które spełniały zapewne rolę piwniczek do przechowywania zboża, mięsa i innych produktów żywnościowych. W wykopie inwestycyjnym biegnącym wzdłuż drogi gruntowej na Tur Dolny – Bulinę, natrafiono w trakcie badań na kilkadziesiąt tego typu jam, w których znajdywały się fragmenty glinianych naczyń, jak i liczne fragmenty kości zwierzęcych. Prawdopodobnie w tej części wsi Tur Dolny znajduje się także cmentarzysko szkieletowe ludności tej kultury. Niestety kwaśny odczyn gleby piaszczystej powoduje, iż do naszych czasów nie zachowały się kości zmarłych, zaś o obecności grobu świadczy jedynie specyficzny układ naczyń glinianych, jakie miały służyć zmarłym „w zaświatach”. Ludność tej kultury zakładała zarówno cmentarzyska płaskie (Tur Dolny), jak również podkurhanowe. W przypadku tych ostatnich nad dołem grobowym, w którym spoczywał zmarły usypywano kopiec ziemny, kurhan. Zdarza się, że pod płaszczem kurhanu znajdowało się nawet kilka pochówków. Z czasem rozpowszechnia się wśród ludności kultury trzcinieckiej zwyczaj palenia zmarłych, których szczątki zsypywano do glinianych urn. Niestety w dolinie Businki nie odkryto do tej pory tego rodzaju pochówku zaś groby popielnicowe, jakie są zarejestrowane przez archeologów, wiążą się z kolejną kulturą rejestrowana na tym terenie kulturą– łużycką.

KULTURA ŁUŻYCKA (1300-700 lat p.n.e.)

Kultura łużycka należy do wielkiego kompleksu kultur pól popielnicowych. Na terenie Polski kompleks ten uformował się głównie na podłożu kultury przedłużyckiej i kultury trzcinieckiej dzieląc się na szereg grup lokalnych.
Od samego początku w kulturze łużyckiej dominuje ciałopalny obrządek pogrzebowy przy niewielkim procencie grobów szkieletowych. Wśród grobów ciałopalnych przeważają pochówki popielnicowe, obok których pojawiają się tez groby jamowe głównie ze skupiskiem przepalonych kości, których zwarty układ sugeruje, że pierwotnie znajdowały się one w jakimś organicznym pojemniku. Przeważają groby płaskie, choć na terenie polski środkowej i północnej występują również kurhany z nasypami kamiennymi lub ziemnymi. Konstrukcje kamienne w formie obstaw i bruków często spotyka się również na cmentarzyskach płaskich. Kilkadziesiąt takich pochówków jamowych ze skupiskiem przepalonych kości w obstawie kamiennej odkryto na stanowisku 3 w Turze Dolnym - Businie. Groby zazwyczaj są wyposażane bardzo bogato w ceramikę, gdzie obok popielnicy ustawiane były w formie darów grobowych naczynia przystawne, których liczba może dochodzić nawet do kilkudziesięciu. Mniej bogato wyposażano groby w przedmioty metalowe, a szczególnie w narzędzia i broń. Zaobserwowano również na badanych wykopaliskowo stanowiskach w Turze Dolnym (dwa stanowiska) oraz w Pawłowicach (dwa stanowiska). Na tych stanowiskach z przedmiotów metalowych znajdowanych w grobach najczęściej występowały zausznice brązowe, kółeczka i druciki z cienkiego drutu brązowego. Bardzo często znajdowane są grudki stopionego brązu pochodzące prawdopodobnie z ozdób, które wraz ze zmarłym znalazły się na stosie.

Ludność kultury łużyckiej zamieszkiwała dwa typy osad - otwarte i obronne, czyli grody. Na kilku stanowiskach w rejonie wsi Tur Dolny znaleziono ślady osad otwartych w postaci licznych dołków posłupowych oraz jam gospodarczych (w kilku znaleziono ziarna pszenicy). Dołki posłupowe dowodzą, że na tym terenie budowano naziemne domy o konstrukcji słupowej i ścianach z plecionki oblepianej gliną (grudy polepy konstrukcyjnej ze śladami plecionki z cienkich gałązek).

Do jednych z ciekawszych odkryć należy depozyt (skarb) drobnych przedmiotów brązowych złożonych w niewielkim glinianym naczyniu. W skład tego skarbu wchodziło kilkadziesiąt ozdób i części stroju, które z wstępnych ustaleń również należy wiązać z ludnością kultury łużyckiej.

KULTURA POMORSKO – KLOSZOWA (700-400 lat p.n.e)

We wczesnej epoce żelaza (700-400 p.n.e.) dorzecze środkowej Wisły zamieszkują plemiona identyfikowane z ludnością kultury grobów kloszowych (wielu badaczy łączy z kulturą pomorską z północnej części Polski). Wytworzenie się tej kultury było reakcją na zmieniające się warunki klimatyczne (w tym czasie klimat staje się bardziej wilgotny i nieco zimniejszy). Jak dotąd znamy bardzo mało stanowisk osadowych ludności kultury grobów kloszowych, co można wiązać z ich nietrwałością spowodowaną przez bardziej mobilny typ gospodarki (utrzymywali się raczej z pasterstwa). Nazwa tej kultury pochodzi od typowej formy pochówku - zazwyczaj popielnicę ze spalonymi szczątkami zmarłego przykrywano odwróconą do góry dnem misą oraz dużym, chropowaconym naczyniem - kloszem. Poza ceramiką groby takie były raczej skromnie wyposażone. Tylko w nielicznych znajduje się pojedyncze narzędzia (najczęściej noże żelazne i przęśliki) oraz ozdoby (szpile, zapinki). Cmentarzyska kloszowe charakteryzują się dość rzadko wkopywanymi grobami, które są od siebie oddalone nawet o kilka metrów.

Obecność ludności kultury grobów kloszowych na terenie Ponidzia potwierdzają liczne znaleziska archeologiczne skupiające się głównie na gruntach trzech sąsiadujących ze sobą miejscowości: Tur Dolny, Bełk-Kwasków, Pawłowice. Spośród kilkudziesięciu stanowisk archeologicznych zlokalizowanych w rejonie tych wsi (na powierzchni około 2 km2) cztery należą do opisywanej kultury. Niestety badania wykopaliskowe prowadzone są tylko na jednym z nich (stn. 12) gdzie do chwili obecnej odkryto kilkanaście grobów podkloszowych. Całkowitemu zniszczeniu przez piaskownię uległo stan. 17 w Bełku-Kwaskowie a o jego istnieniu wiemy tylko z dwóch, zniszczonych grobów znalezionych na dnie piaśnicy. Kolejne stanowisko związane z tą kulturą odkryto (potwierdzono jego istnienie) w trakcie budowy wodociągu w gminie Michałów (Pawłowice stan. 18). W trakcie tej inwestycji odkryto 7 grobów kultury kloszowej, z czego dwa były grobami symbolicznymi oraz jeden posiadał konstrukcje kamienna (prawdopodobnie w postaci skrzyni kamiennej).

Opracowali: Kinga Ryba
                      Dariusz Greń

Literatura:

A. Matoga
1998 – Zarys Historii Badań kompleksu osadniczego w Pawłowicach, Turze Dolnym, Turze Piaskach i Bełku - Kwaskowie w woj. Kieleckim. Materiały Archeologiczne, t. XXXI, s. 81-100.

P. Kazanowski, J. K. Kozłowski
1998 – Najdawniejsze Dzieje Ziem Polskich (do VII w). WIELKA HISTORIA POLSKI t.1,